بررسی عنصر «لحن» و کارکرد آن در «الهی‌نامه» عطار
الموضوعات : Research in Iranian classical literatureعلی محمد موذنی 1 , یعقوب زارع ندیکی 2
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه آزاد
الکلمات المفتاحية: الهی‌نامه عطار روایت لحن طنز,
ملخص المقالة :
«الهی نامه» از منظومه های عرفانی و اخلاقی عطار است که با دو طرح روایی کلان و خرد و با هدف القای مسائل مهم عرفانی و اخلاقی سروده شده است. بررسی دقیق این کتاب نشان می دهد که به سبب ضعف های آشکار دو عنصر «تعلیق» و «فضاپردازی» در این کتاب، «لحن» مهم ترین عامل برای تأثیرگذاری بر مخاطب است. مهم‌ترین عامل پیش برندۀ طرح در حکایت کلان و حکایات خرد، گفت وگو است و لحن این کتاب به صورتی منظم و با کمترین تنوع، متناسب با شخصیت‌های گفت وگوکننده، تکرار شده است. تقابل اصلی شخصیت در حکایت کلان، میان «پدر» و «پسر» است که در مضمون و لحن کلام دو شخصیت ایجاد شده است. لحن غالب شخصیت پدر، «واعظانه» و لحن غالب شخصیت پسر، مصرانه است. این ساختار لحن به گونه ای کاملاً آشکار در حکایات کوتاه نیز تکرار شده است. لحن واعظانه و جاهلانه، در حکایات کوتاه نیز میان شخصیت-های «دیوانه و عاقل»، «زیردست و زبردست»، «غلام و شاه»، «عارف و عامی» و... تکرار می‌شود. لحن واعظانه، برآیند لحن های «متعجبانه»، «سرزنشگرانه»، «متعصبانه» و «فیلسوف مآبانه» است. به همین دلیل عناصری مثل «پرسش»، «شرط»، «صفت» و «ندا» بارها در گفت وگو به کار می رود که عناصر اصلی ایجاد لحن های یادشده است. لحن مهم دیگر در الهی نامه، لحن طنزآمیز است که فقط در حکایات کوتاه، این لحن را می‌بینیم. برای ایجاد این لحن از عناصری مثل دعا، استعاره تهکمیه، پارادوکس، شرط و پرسش استفاده شده است. شخصیت مثبت حکایاتی هم که لحن طنزآمیز دارند، «دیوانه» است که در تقابل با خدا و شخصیت عاقل قرار می‌گیرد.
آذر، اسماعیل (1393) الهی¬نامه عطار (در نظریه نشانه- معناشناسی آلژیر گرمس و شکل¬شناسی ژرار ژنت)، تهران، سخن.
بامشکی، سمیرا (1393) روایت¬شناسی داستان¬های مثنوی، چاپ دوم، تهران، هرمس.
بیشاپ، ليونارد (1374) درس¬هایی دربارۀ داستان¬نویسی، ترجمۀ محسن سلیمانی، تهران، زلال.
پورنامداریان، تقی (1374) دیدار با سیمرغ (تحلیل اندیشه و هنر عطار)، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
------------ (1380) در سایه آفتاب، تهران، سخن.
پین، جانی (1389) سبک و لحن در داستان، ترجمۀ نیلوفر اربابی، تهران، رسش.
خاتمی، احمد و الهام باقری (1393) «طنز روایی و کارکرد عرفانی آن در حدیقه»، مجله ادب فارسی، دوره 4، شماره 1، صص 33-52.
خزاعی¬فر، علی (1386) ترجمه متون ادبی، چاپ پنجم، تهران، سمت.
سناپور، حسین (1385) ده جستار داستان¬نویسی، چاپ دوم، تهران، چشمه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1352) انواع ادبی در شعر فارسی، مجله خرد و کوشش، دوره چهارم، شماره 11 و 12، صص 96-119.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1362) مفلس کیمیافروش، تهران، سخن.
شمیسا، سیروس (1378) انواع ادبی، چاپ ششم، تهران، فردوس.
عطار، فریدالدین (1387) الهی¬نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
عمران¬پور، محمدرضا (1384) «عوامل ایجاد، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر»، فصلنامه پژوهش‌های ادبی، شماره 9 و 10، پاییز و زمستان، صص 127-150.
علی¬زاده خیاط، ناصر و سونا سلیمیان (1391) کانون روایت در الهی¬نامه عطار بر اساس نظریۀ ژرار ژنت، مجلۀ پژوهش¬های ادب عرفانی (گوهر گویا)، دوره 6، شماره 2، صص 113-140.
فولادی، علیرضا (1386) طنز در زبان عرفان، قم، فراگفت.
------------ (1387) زبان عرفان، قم، فراگفت.
گری، مارتین (1382) فرهنگ اصطلاحات ادبی، ترجمۀ منصوره شریف¬زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مندنی¬پور، شهریار (1383) کتاب ارواح شهرزاد (سازه‌ها، شگردها و فرم¬های داستان نو)، تهران، ققنوس.
میرصادقی، جمال (1392) عناصر داستان، چاپ هشتم، تهران، سخن.