مطالعۀ تطبیقی جایگاه رواق در سازمان فضایی مسجد امام اصفهان و مسجد سلطان احمد استانبول به کمک تکنیک نحو فضا
الموضوعات : معماری اسلامی
1 - دانشجوی دکتری، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ساوه، ایران
2 - استادیار، گروه معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد ساوه، ایران
الکلمات المفتاحية: معماری دورۀ اسلامی, رواق, سازمان فضایی, مسجد امام و مسجد سلطان احمد.,
ملخص المقالة :
مساجد به اصلیترین کاربری در تمام قلمروهایی تبدیل شدند که اسلام در آنها ظهور کرد. بنایی مشترک برای کارکردهایی یکسان، اما در سرزمینهایی گوناگون. دو امپراتوریِ همسایه و همزمان عثمانی و صفوی، دو فرهنگ تأثیرگذار بر معماری دورۀ اسلامی بودند که در مساجد آنها، واحدهای فضایی مشترکی دیده میشود. هدف اصلی این مقاله، تبیین شباهت و تفاوت نقش رواق به عنوان واحد فضایی نیمهباز و مشترک در سازماندهی فضایی مسجد امام اصفهان و مسجد سلطان احمد استانبول است. این پژوهش برای دستیابی به هدف یادشده به روش ترکیبی (کمی و کیفی) انجام شده است. در گام نخست با رویکرد کمّی، جایگاه رواق در سازمان فضایی مساجد انتخابی به کمک تکنیک نحو فضا و در قالب مؤلفههای کمّی مشخص شد. در گام دوم با روش کیفی و راهبرد استدلال منطقی، کمیتهای استخراجشده در بررسی تطبیقی با یکدیگر مقایسه و نتایج پژوهش استخراج شد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که در سازماندهی فضایی مسجد سلطان احمد، رواقها، فضاهای عمومی و ارتباطی هستند؛ زیرا با فضاهای پیرامونی خود ارتباطی قوی داشته، تمایل به یکپارچه شدن با کلیت سازمان فضایی دارند و از دیگر سو، در مسیرهای ارتباطی میان بخشهای مختلف مسجد، حضور دارند و فضاهای واسط و ارتباطی محسوب میشوند. در سازماندهی فضایی مسجد امام، رواقها، فضاهایی خصوصی و ساکن هستند؛ زیرا فاقد ارتباط قوی با فضاهای پیرامونی و همجوار خود بوده، نسبت به کلیت سازمان فضایی، تمایل به منفک شدن از بخشهای مختلف مسجد دارند. از دیگر سو در مسیرهای ارتباطی میان بخشهای مختلف مسجد حضور نداشته، فضاهای واسط محسوب نمیشوند. در نتیجه درک عمیقتری از رواقها به عنوان فضاهای نیمهباز و جایگاه آنها در سازمان فضایی مساجد امام اصفهان و سلطان احمد استانبول، ضروری است؛ زیرا طبق یافتههای مقاله، علیرغم ویژگیهای کالبدی مشابه رواقها در هر دو مسجد، نقش و کارکرد آنها در سازمان فضایی و کیفیت ارتباطشان با بخشهای مختلف مسجد به صورت چشمگیری متفاوت است.
وجوه اشتراک: ۱- دارای شاخص عمق کوتاه و ارتباط نزدیک با ورودی مسجد ۲- دارای شاخص عمق میانگین پایینی و دسترسیپذیری راحت از بخشهای مختلف مسجد به علت همجواری رواقها با حیاط.
وجوه افتراق: ۱- کمیت یکپارچگی و انتخاب بالا در مسجد سلطان احمد و عملکرد به صورت فضاهای عمومی و ارتباطی و مؤثر در یکپارچهسازی کلیت سازمان فضایی مسجد 2- کمیت یکپارچگی و انتخاب پایین در مسجد و عملکرد به صورت فضاهای خصوصی و ساکن و متمایل به منفک شدن از کلیت سازمان فضایی. بنابراین ماهیت عملکردی رواقها در مسجد امام بهشدت محدود و مستقل است و در فعالیتهای دیگر فضاهای مسجد، از جمله فضاهای اصلی شامل گنبدخانهها و شبستانها، نقشی ایفا نمیکنند و نقش کمرنگی در کلیت سازمان فضایی مسجد ایفا میکنند.
در مجموع از یافتههای مقاله میتوان نتیجه گرفت که معماری اسلامی در سرزمینهای گوناگون علیرغم شباهتهای کالبدی و استفاده از عناصر مشترک، همچنان دارای تفاوتهای آشکاری است. این تفاوتها بهویژه در چگونگی بهرهبرداری از فضاهایی با کالبدهای مشابه قابل مشاهده است.
اتینگهاوزن، ریچارد و الگ گرابار (۱۳۸۳) هنر و معماری اسلامی (۱)، ترجمه یعقوب آژند، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت). ISBN 9789644594120.
استیرلن، هانری (۱۳۸۱) دائرهالمعارف معماری جهان، ترجمه نادر روزرخ، تهران، فرهنگان. ISBN 9645558298.
امیدواری، سمیه و مهدی حمزهنژاد و الهام امیدواری (۱۳۹۹) «تحلیلی بر گونهشناسی عناصر فضایی نیمهباز در معماری خانههای اسلامی (بررسی تطبیقی خانههای یزد (دوره قاجاری) و خانههای دمشق (دوره عثمانی))»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال یازدهم، شماره ۴۲، صص 19-۸۵. Dor: 20.1001.1.2228639.1399.11.42.2.3.
بهشتی، محمد و مهرداد قیومی بیدهندی (۱۳۸۸) فرهنگنامۀ معماری ایران در مراجع فارسی، جلد اول: اصطلاحات و مفاهیم، تهران، متن. ISBN 9467007523.
پوپ، آرتور اپهام (۱۳۸۲) معماری ایران، تهران، اختران.
حاج قاسمی، کامبیز (۱۳۷۵) گنجنامه، دفتر دوم: مساجد اصفهان، تهران، روزنه. ISBN 9789644572838.
حائری مازندرانی، محمدرضا (۱۳۹۵) خانه، فرهنگ، طبیعت در معماری ایرانی، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری. ISBN 9786009018291.
حیدری، علیاکبر و عیسی قاسمیان اصل و مریم کیایی (1396) «تحلیل ساختار فضایی خانههای سنتی ایران با استفاده از روش نحو فضا (مطالعه موردی: مقایسه خانههای یزد، کاشان و اصفهان)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره 28، صص 21-33. https://sid.ir/paper/505298/fa. دیکیچینگ، فرانسیس (۱۳۹۵) معماری فرم، فضا، نظم، ترجمۀ گروه علمی آموزشی آکادمی تخصصی معماری، تهران، سروش دانش. ISBN 9786007099131.
ذکاوت، کامران (1390) «جایگاه سازمان فضایی در طراحی شهری»، صفه، سال بیست¬ویکم، شماره 54، ص 107. Dor: 20.1001.1.1683870.1390.21.3.8.0.
رازجو، مهرداد و متین، مهرداد و عقیل امامقلی (1399) «واکاوی تأثیرگذاری عناصر کالبدی مسکن روستایی غرب گیلان در راندمان عملکردی با استفاده از روش نحو فضا»، معماری و شهرسازی آرمانشهر، سال سیزدهم، شماره 32، صص 83-97. Doi: 10.22034/aaud.2020.135117.1568.
رفیعزاده، ندا و بیژن رفیعی سرشکی و علیمحمد رنجبر کرمانی (۱۳۸۳) فرهنگ مهرازی (معماری)، ایران، تهران، مرکز تحقیقات راه و مسکن. ISBN 9789647404020.
عمید، حسن (۱۳۶۳) فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر. ISBN 9789640001790.
کاظمی، لیلا و اکبری نامدار، شبنم، موسوی، میرسعید و حسن ستار ساربانقلی (1397) «مقایسه تطبیقی هندسه مسجد امام اصفهان و مسجد سلیمانیه استانبول بر اساس مفاهیم کهنالگویی»، نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، سال ششم، شماره 8، صص 119-138. Dor: 20.1001.1.26453711.1397.6.8.6.6.
تقیپور، ملیحه و علیاکبر حیدری و فاطمه کاکایی (1402) «بررسی مفهوم ارزش فضایی در خانههای سنتی ایران بر اساس دو عامل شیوه زندگی و تفاوت فضا (نمونه موردی: خانه افشاریان شیراز)»، نشریه معماری اقلیم گرم و خشک، سال یازدهم، شماره 17، صص 81-101. Doi: 10.22034/ahdc.2022.2765.
قیومی بیدهندی، مهرداد (۱۳۸۷) «باغهای خراسان در تاریخ بیهقی»، صفه، سال چهلوششم، شماره ۱۷، صص ۵-۲۸. Dor: 20.1001.1.1683870.1387.17.2.1.7.
کبیر صابر، محمدباقر و حامد مظاهریان و مهناز پیروی (۱۳۹۳) «ریختشناسی معماری مسجد کبود تبریز»، مطالعات معماری ایران، سال سوم، شماره ۶، صص 5-۶ و۲۳. https://jias.kashanu.ac.ir/article_111729.html.
مداحی، سید مهدی و غلامحسین معماریان (1395) «تجزیهوتحلیل پیکرهبندی فضایی خانههای بومی با رویکرد نحو فضا (نمونه موردی: شهر بشرویه)»، مسکن و محیط روستا، سال سی¬وپنجم، شماره 156، صص 49-66. http://jhre.ir/article-۱-۸۴۶-fa.html.
معماریان، غلامحسین (1381) «نحو فضای معماری»، صفه، سال دوازدهم، شماره 35، صص 74-۸۳. Dor: 20.1001.1.1683870.1381.12.4.1.2.
ملایی شمس، وجیهه و علیرضا رضوانی و مجید میرزاوزیری (1400) «کاربرد و بسط نظریه گراف در روش نحو فضا تدوین مدل کاربردی تحلیل در معماری»، مرمت و معماری ایران، سال یازدهم، شماره 25، صص 15-36. Doi: 10.52547/mmi.1646.13990231.
موسوی، سید محسن و محیا قوچانی (1401) «تأثیر جهت قبله بر سلسله¬مراتب حرکتی در مساجد با واکاوی در سبکهای معماری ایرانی- اسلامی»، پژوهشهای معماری اسلامی، سال نهم، شماره 4، صص 45-58. Doi:10.52547/jria.9.4.4.
موسوی، محمود (۱۳۷۵) «یادمان خشتی کوه خواجۀ زابل و خلاصهای از نتایج مطالعات و کاوش¬های انجامشده در آن»، در مجموعهمقالات کنگرۀ تاریخ معماری و شهرسازی ایران، به کوشش باقر آیتاللهزادۀ شیرازی، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
میراسلامی، مهسا و علی عمرانیپور (۱۴۰۱) «نقش شاخص های سازمان فضایی بر میزان اجتماع پذیری، باتأکید بر عوامل کالبدی- عملکردی در مساجد شهر قزوین»، هویت شهر، سال شانزدهم، شماره ۵۱، صص ۱۷-۳۲. Doi: 10.30495/hoviatshahr.2022.58576.11938.
هادیپور مرادی، سهیلا و مژگان هادیپور مرادی (۱۳۹۵) «تجلی باورهای دینی و مذهبی در آثار معماری ایران و عثمانی، مسجد شیخ لطفالله اصفهان و مسجد سلیمانیه استانبول»، مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۳۰، صص 199-۲۲۵. Dor: 20.1001.1.22286713.1395.8.30.10.2.
هدایتی، فاطمه و جمالالدین سهیلی و کمال رهبریمنش (1401) «تبیین رابطه فضاهای بینابین با خوانایی محیط در مساجد جامع دوران سلجوقی به روش نحو فضا»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، سال پنجاه¬وپنجم، شماره 1، صص 249-274. Doi: 10.22059/jhic.2023.353887.654394.
یوسفنیا پاشا، مجید و ماریا برزگر (۱۳۹۷) «ارزیابی نقش و کارآیی رفاق (ایوان) از دیدگاه استفادهکنندگان: فضای نیمه باز در خانههای روستایی مازندران»، مسکن و محیط روستا، سال سیوهفتم، شماره ۱۶۱، صص ۹۲-۷۷. DOI: 10.22034/37.161.77.
Anar, Gürkan (2022) Isfahan and Istanbul in the early seventeenth century: Masjed-e Shah and Sultan Ahmed complexes, PhD Thesis of Boğaziçi University. https://www.academia.edu/91501761.
Casale, Sinem Arcak (2023) Gifts in the age of empire: Ottoman-Safavid cultural exchange, 1500–1639, University of Chicago Press. ISBN 9780226820422.
Freely, John (2011) A history of Ottoman architecture, WIT Press. ISBN 9781845645069.
Güngörürler, Selim (2024) the Ottoman empire and safavid iran, 1639–1682: diplomacy and Borderlands in theearly Modern Middle east, Edinburgh University Press. ISBN 9781399510103.
Hillier, Bill (2007) Space is the machine: a configurational theory of architecture, Space Syntax. ISBN 9780521560399.
Hillier, Bill, & Hanson, Julienne (1989) The social logic of space, Cambridge university press. ISBN 9780521367844.
Khanzadeh, Masoumeh (2024) Aesthetic and functional analysis of mosque entrance areas in Ottoman and Safavid Empires: a comparative study, Cogent Arts & Humanities, 11(1). Doi: 10.1080/23311983.2024.2313262.
Manum, Bendik (2009) A-graph complementary software for axial-line analysis, In Proceedings of the 7th international space syntax symposium (Vol. 70, p. 1), Stockholm: KTH. ISBN 9789174153477.
Mustafa, Faris Ali, Hassan, Ahmad Sanusi, & Baper, Salahaddin Yasin (2010) Using space syntax analysis in detecting privacy: a comparative study of traditional and modern house layouts in Erbil city, Iraq, Asian Social Science, 6(8)., 157. Doi: 10.5539/ass.v6n8p157.
Namiri, Mahsa Esmaeili, & Sani, Rafooneh Mokhtarshahi (2017) Symbolic Meaning of Colours in Safavid and Ottoman Mosques, Journal of Shi'a Islamic Studies, 10, 91-123. Doi: 10.1353/isl.2017.0003.
Nasution, Irham Walad, & Demirarslan, Deniz (2024) Comparative analysis of mosque spatial features in Turkey and Indonesia, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11 (40), 1-50. Doi: 10.29228/TIDSAD.75291.
Nourian, Pirouz (2016) Configraphics: graph theoretical methods for design and analysis of spatial configurations, A+ BE| Architecture and the Built Environment, (14), 1-348. Doi: 10.7480/abe.2016.14.1383.
Haj Vaziri, Alireza, Goodarzparvari, Parnaz, & Baniardalan, Ismail (2021) comparative body analysis of Sheikh Lotfollah Mosque in Isfahan and Ahmed Mosque in Istanbul, Journal of Islamic Architecture, 6(3). Doi: 10.18860/jia.v6i3.10112.
URL1: https://itto.org/iran/itemgallery/shah-mosque-isfahan.
URL2: https://loibosphorus.com/the-blue-mosque-a-jewel-of-istanbuls-skyline.
URL3: .https://itto.org/iran/attraction/shah-mosque-isfahan.
URL4: https://www.wikiwand.com/en/articles/Blue_Mosque,_Istanbul.
URL5: https://www.epersianhotel.com/mag/isfahan.
URL6: https://rfab.uk/arcade-sultan-ahmed-mosque-istanbul.