گونهشناسی آرامگاههای منطقه آذربایجان از منظر یادمانی
الموضوعات : معماری اسلامی
صالحه چرتاب محمدی
1
,
مینو قره بگلو
2
,
نگار صالحی علمداری
3
1 - دانشآموخته کارشناسی ارشد معماری، مؤسسه آموزش عالی غیرانتفاعی- غیردولتی رشدیه، تبریز، ایران
2 - استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، ایران
3 - استادیار گروه معماری، موسسه آموزش عالی غیر انتفاعی- غیر دولتی رشدیه، تبریز، ایران
الکلمات المفتاحية: گونهشناسی, آرامگاه, آذربایجان, یادمان و حافظه جمعی.,
ملخص المقالة :
پژوهش حاضر با هدف بازخوانی «گونهشناسی آرامگاههای منطقه آذربایجان از منظر یادمانی»، به واکاوی پیوند نظاممند میان فرم، کارکرد، معنا و کهنالگو در دو بعد شناختی «تاریخی- جغرافیایی» و «فرهنگی- اجتماعی» میپردازد. مسئله اصلی، تبیین چگونگی همنشینی زبان کالبدی بنا (هندسه، تناسبات، ساختار و مصالح)، نقشهای آیینی و اجتماعی، دلالتهای نمادین و رمزگان کهنالگویی در شکلدهی تجربۀ قدسی و حافظه جمعی است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی است. دادهها بر پایه منابع اسنادی گردآوری و در چارچوب گونهشناسی چهارگانه شامل ابعاد کالبدی، کارکردی، معنایی و کهنالگویی به صورت کیفی تحلیل شد. نمونههای موردی شامل آرامگاههای شیخ شهابالدین اهری، مقبرهالشعرا تبریز، شمس تبریزی، ملاحسن کاشی، سلاّر دیلمی و آقالار، پوریای ولی و عونبنعلی است. یافتهها نشان میدهد که الگوی غالب منطقه به شکل «گنبد/ چندوجهی» است و بهمثابه زبان معماری قدسی به شمار میرود. در حالی که صورتهای عمودی مینیمال مانند شمس تبریزی، یادآور کهنالگوی «محور عروج» هستند و سازمانهای چندکانونی همچون مقبرهالشعرا و عونبنعلی به «شبکههای یادمانی» برای اجتماعسازی و حافظهسازی بدل میشوند. در مقابل، نمونههای کمحجم و حداقلی مانند آقالار، سلاّر دیلمی و ملاّحسن کاشی، استمرار سادهگرایی و آیینهای فردمحور را بازتاب میدهند و نمونه مدرن پوریای ولی با کالبد افقی کمتزئین، بیش از رمزگذاری آیینی، بر کارکرد اخلاقی- اجتماعی تأکید دارد. در نتایج، پنج گونۀ مختلف خوشهبندی شامل: عمودیت آیینی یا محور عالم، مجتمعهای آیینی- اجتماعی چندکانونی، خلوتگاههای درونگرای زاهدانه، نظمهای چندضلعی کیهانی و یادمانهای پهلوانی- اخلاقی اجتماعساز، بازشناسی شد. جمعبندی نتایج نشان داد که آرامگاههای آذربایجان ضمن تداوم زبانهای فرمی مشترک، سناریوهای معنایی و کارکردی متمایزی را بازنمایی میکنند و در پیوند با زمینههای تاریخی- جغرافیایی و فرهنگی- اجتماعی، به تقویت هویت مکانی و حافظه جمعی میانجامند؛ هرچند در برخی نمونهها، همپوشانی مفهومی و تأکید افراطی بر تبیینهای بیرونی، ظرفیت برانگیختگی ادراکی و دستیابی به مدلی تطبیقی برای خوانش روابط معنادار را دشوار میسازند.
بهشید، بابک و بهزاد بهلولنیری (1392) «مفهوم نقشونگارها در سنگقبرهای محوطۀ شهیدگاه بقعۀ شیخصفیالدین»، همایش ملی باستانشناسی ایران، به کوشش حسن هاشمی زرجآباد و محمدحسین قریشی، بیرجند، دانشگاه بیرجند. https://civilica.com/doc/370762.
جهانی شاماسبی، مجید و حسن ابراهیمی اصل و حسن ستاری ساربانقلی (۱۴۰۳) «توسعه و تحولات تاریخی معماری مجموعة آرامگاهی شیخ صفیالدّین اردبیلی در دوران معاصر»، مطالعات سیاسی- اجتماعی تاریخ و فرهنگ ایران، سال هفتم، شماره 19، صص 110-136. https://www.sid.ir/paper/1363274/fa.
حسینی، سید هاشم (1388) «بررسی روند شکلگیری مجموعههای آرامگاهی در معماری ایران دوران اسلامی: بنا بر آرا ابوسعید ابوالخیر»، معماری و شهرسازی (هنرهای زیبا)، شماره 38، صص 15-23. https://sid.ir/paper/154407/fa.
خاکزند، مهدی و سعیده تیموریگرده (1394) «بررسی تأثیر آیینهای عاشورایی بر منظر شهری و خاطرات جمعی از دیدگاه شهروندان»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 19، صص 55-64. https://sid.ir/paper/496128/fa .
دیماند، موریس اسون (1383) راهنمای صنایع اسلامی، ترجمۀ عبدالله فریار، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی. https://www.iranketab.ir/book/34495-a-handbook-of-muhammadan-art.
شیشهگر، آرمان (1393) آرامگاه دو بانوی عیلامی از خاندان شوتور نهونته پسر ایندد، دورۀ عیلام نو، مرحلۀ 3 ب (حدود 585 تا 539 پ.م)، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایعدستی و گردشگری (پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری). http://library.aui.ac.ir/dL/search/default.aspx?Term=19901&Field=0&DTC=100.
صابری کاخکی، سیاوش (1392) «ربط کیفیات تألیفی در ادراک معماری اسلامی ایران»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شماره 13، صص 73-80. https://sid.ir/paper/146777/fa .
طلایی، سمیه و علی اکبری و مهدی حمزهنژاد (۱۳۹۹) «تحلیل پدیدارشناختی مکان قدسی در شهر ایرانی- اسلامی مبتنی بر انحای حضور عناصر چهارگانه در فضا؛ (مطالعه موردی: آرامگاه شاهنعمتالله ولی در شهر ماهان)»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال بیست¬و چهارم، شماره ۱۱، صص 43-54. https://dorl.net/dor/20.1001.1.2228639.1399.11.42.4.5.
عسگری، نسیم و شهریار ناسخیان و محمدسعید ایزدی (1398) «خوانش ساختارِ معنایی و کالبدی حریم اماکن مقدس»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال دهم، شماره 38، صص 21-36. https://sid.ir/paper/526559/fa.
فرهی فریمانی، مریم و مهدی حقیقتبین (1395) «واکاوی ادراک ایرانیان در مواجهه با طبیعت (مطالعه موردی: بررسی تولیدات علمی در رشته معماری منظر و حوزه هنر و معماری)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال هفتم، شماره 24، صص 33-42. https://sid.ir/paper/517895/fa.
کاظمپور، مهدی و مهدی محمدزاده و شهریار شکرپور (1399) «تحلیل نمادشناسی نقوش سنگ مزارات اسلامی موزه شهر اهر»، هنرهای تجسمی (هنرهای زیبا)، دوره 25، شماره 1، صص 71-86. https://sid.ir/paper/146777/fa.
محمدیفر، یعقوب و مانا روحانیرانکوهی و جعفر مهرکیان و ویتو مسینا (۱۴۰۲) «گونهشناسی معماری آرامگاههای الیمائی»، مطالعات باستانشناسی پارسه، سال هفتم، شماره ۲۶، صص 97-118. http://journal.richt.ir/mbp/article-1-962-fa.html.
Cellerino, A., & Foietta, E. (2018) The sanctuary and cemetery at Kal-e Chendar, Shami (Khuzestan, Iran). In Proceedings of the 11th International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East. https://doi.org/10.2307/j.ctv10tq3zv.8.
Dallai, M. (2020) The vaulted funerary hypogea in Mesopotamia between the second and first millennium BC: Localization and architectural features. EUT Edizioni Università di Trieste. http://hdl.handle.net/10077/30232.
Ingraham, M. L., & Summers, G. (1979) Stelae and settlements in the Meshkin Shahr plain, northeastern Azerbaijan, Iran. Archäologische Mitteilungen aus Iran Berlin, 12. http://pascal-francis.inist.fr/vibad/index.php?action=getRecordDetail&idt=12590808.
Ökse, A. T. (2005) Early Bronze Age chamber tomb complexes at Gre Virike (Period IIA) on the Middle Euphrates. Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 339(1). https://www.jstor.org/stable/25066901.
Wicks, Y. (2015) Bronze ‘bathtub’ coffins in the context of 8th–6th century BC Babylonian, Assyrian and Elamite funerary practices. Bronze ‘Bathtub’ Coffins in the Context of 8th–6th Century BC Babylonian, Assyrian and Elamite Funerary Practices. https://doi.org/10.2307/j.ctvr43kwr.
Zalaghi, A. (2018) Digging up the past: Revisiting the Elamite underground vaulted tombs at Tappeh 497 (KS 53), Susiana Plain. In ELAMICA: Elam and its Neighbors – Recent Research and New Perspectives: Proceedings of the International Congress Held at Johannes Gutenberg University Mainz, September. https://doi.org/10.22034/PJAS.7.26.97.