تحليلي اجتماعي- مكاني از عوامل و نيروهاي مؤثر بر تغيير ارتباط شهر بوشهر با دريا در دوره پهلوی اول و دوم
الموضوعات : Islamic urbanism
حمیدرضا بحرانی
1
,
بهادر زمانی
2
1 - دانشجوی دکتری شهرسازی، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
2 - دانشیار طراحی شهری، گروه شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اصفهان، اصفهان، ایران
الکلمات المفتاحية: ارتباط شهر با دریا, دگرگونی شهری, رویکرد اجتماعی- مکانی و شهر بوشهر.,
ملخص المقالة :
فرآیند دگرگونی شهر بوشهر از یک بندر تجاری در دوره زندیه و اوایل قاجاریه به یک بندر صنعتی و نظامی در دوره پهلوی دوم، تحت تأثیر عوامل و نیروهای متعددی شکل گرفته است. از آنجا که اغلب این نیروها در تضاد یا بیتوجه به ارزشها، نیازها و خواسته های مردم شهر بوشهر بوده، ارتباط مستقیم، مداوم و هویتبخش جامعه محلی و به تبع آن، ساختار فضایی این شهر با دریا را تضعیف نموده و موجبات فرسودگی هسته اولیه آن را ایجاد کرده است. هدف مقالۀ پیش رو، شناسایی این عوامل و تبیین نحوۀ اثرگذاری آنها بر تغییر ارتباط دریا با شهر بوشهر در دوره پهلوی اول و دوم است. از اینرو پرسش پژوهش بر چیستی عوامل و نیروهای مؤثر بر تغییر ارتباط دریا با شهر بوشهر و چگونگی اثرگذاری آنها بر این فرآیند در دوره یادشده تمركز يافته است. اين پژوهش با رويكرد كيفي و با استفاده از روشهاي تاريخي- تفسيري و مطالعه تکموردی انجام گرفته است. دادهها از طریق بررسی منابع آرشیوی شامل نقشهها، تصاویر، متون و سفرنامهها و نیز مشاهده مستقیم، گردآوری شده است. نتایج نشان میدهد که مؤثرترین نیروها بر تغییر ارتباط دریا با شهر بوشهر در دوره پهلوی اول و دوم، نیروهای سیاسی در مقیاس ملی و بینالمللی هستند. این نیروها در راستاي تأمين اهداف و منافع خود در دریا و خشکی از طريق اعمال قدرت بر ساختارهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و بهتبع آن محیط ساختهشده شهر بوشهر، موجب تضعیف ارتباط این شهر با دریا و فرسودگی چهار محله قدیمی آن شدهاند.
اسدپور، حمید (1398) «موانع تاریخی توسعه در دوره پهلوی»، پژوهش¬های تاریخی ایران و اسلام، سال سیزدهم، شماره 25، صص 213-238. DOI: 10.22111/jhr.2020.31045.2612.
امیری، نورالدین (1379) بررسی عوامل مؤثر بر توسعه کالبدی (مطالعه موردی: بندر بوشهر)، پایان¬نامه کارشناسی¬ارشد شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، به راهنمایی محمد کبگانی، دانشگاه شیراز، ایران.
بنیاد ایرانشناسی شعبه بوشهر (1402) آرشیو اسناد و تصاویر، بوشهر.
پدیدار، مجتبی (1393) اسنادی از اتاق بازرگانی بوشهر 1308-1333ه.ش، تهران، آبادبوم.
چمنکار، محمدجعفر (1399) «تأثیر جنگ بینالملل دوم بر تنزل جایگاه اقتصادی بندر بوشهر»، پژوهشنامه تاریخ¬های محلی ایران، سال اول، شماره 17، صص 11-28. DOI: 10.30473/lhst.2021.7559.
حبیبی، محسن (1383) از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تهران، دانشگاه تهران.
حق¬پرست، گالیا (1400) «جنگ جهانی دوم و حضور متفقین در بندر بوشهر (1320-1323 ه.ش)»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال بیست¬وسوم، شماره 4، صص 31-50. DOR: 20.1001.1.17352010.1400.23.89.2.2.
حميدي، جعفر (1384) استان زیبای بوشهر، بوشهر، شروع.
----------- (1395) فرهنگنامة بوشهر، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
حیدری، جهانگیر (1389) بافت¬های فرسوده بوشهر و توسعه درونشهری، پایان¬نامه دکترای تخصصی جغرافیا و برنامه¬ریزی شهری، به راهنمایی محمد سلیمانی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم تهران، ایران.
------------ (1392) «بررسی نقش دولت در پیدایش و توسعه کالبدی- فضایی بندر بوشهر»، فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهری، سال دوم، شماره 7، صص 47-60.
رستگار، زکریا (1392) بوشهر تاریخ، سرزمین، فرهنگ، تهران، آبتیننگار.
رفیعیان، مجتبی و گلکو گیاه¬چی (1400) «شناسایی و اولویت¬بندی شاخص¬های کیفیت محیطی در پهنه¬های ساحلی»، مطالعات شهری، سال دهم، شماره 37، صص 3-16. DOI: 10.34785/J011.2021.284.
سعادت، محمدحسین (1390) تاریخ بوشهر، تهران، کازرونیه.
شیخ¬نوری، محمدامیر (1391) خیزش جنوب (قیام ضد استعماری مردم بوشهر علیه تجاوز نظامی بریتانیا)، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
طراحان رهاوند شهر (1392) طرح جامع بافت تاریخی- فرهنگی بوشهر، بوشهر، اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر.
علیالحسابی، مهران و غلامرضا مرادی (1398) «مدل تصویر ذهنی ارزیابانه در ادراک محیط (مطالعه موردی: شهر بوشهر)»، تحقیقات جغرافیایی، شماره سی¬وچهارم، شماره 2، صص 269-280. DOI: 10.29252/geores.34.2.269.
عنبرانی، حمید و مسعود فخار و حمید مقصودی (1366) طراحی شهری در بافت قدیم بندر بوشهر، بوشهر، وزارت مسکن و شهرسازی، معاونت شهرسازی و معماری.
فلاح، مسعود (1400) تدوین چارچوب فضای شهری انعطاف¬پذیر در سواحل و لزوم کاربست آن در توسعه شهرهای ساحلی ایران (نمونه موردی: شهر نور یا بابلسر در شمال ایران)، پایان¬نامه دکتری تخصصی شهرسازی، به راهنمایی محمد مسعود، دانشگاه هنر اصفهان، ایران.
فلور، ویلم (1387) ظهور و سقوط بوشهر (ترجمه حسن زنگنه)، تهران، طلوع دانش.
------- (1399) بوشهر شهر، جامعه و تجارت: 1797-1947م، ترجمه اسماعیل نبی¬پور، بوشهر، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی بوشهر.
محمدی، مجتبی و حمید اسدپور (1401) «بلدیه بوشهر در دوران پهلوی اول، عملکرد، پیامدها و نتایج (1305-1320 ه.ش)»، پژوهشنامه تمدن ایرانی، سال چهارم، شماره 1، صص 138-161. DOI: 10.22103/JIC.2022.19828.1104.
مدنی¬پور، علی (1396) طراحی فضای شهری نگرشی بر فرآیندی اجتماعی و مکانی، ترجمه فرهاد مرتضایی، تهران، سازمان فناوری اطلاعات و ارتباطات شهرداری تهران.
مشایخی، عبدالکریم (1382) عیسویان در بوشهر، بوشهر، بنیاد ایران¬شناسی.
--------------- (1386) خلیج فارس و بوشهر: روابط سیاسی و اقتصادی ایران و اروپا در سال 1308ق-1339ق/ 1890م- 1900م، بوشهر، بنیاد ایران¬شناسی شعبه بوشهر و مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
مظفری¬زاده، علیرضا (1387) نسیمی از دفتر ایام: گوشه¬ای از تاریخ سیاسی- اجتماعی بوشهر در سال¬های 1327-1367 ه.ش، بوشهر، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و بنیاد ایران¬شناسی شعبه بوشهر.
--------------- (1396) تاریخ خاندان آل مذکور: حکمرانان بوشهر و بنادر جنوب (دفتر اول) (1148-1268 ه.ق/ 1114-1231 ه.ش)، تهران، صفحه سفید.
مهندسین مشاور داض (1357) طرح جامع شهر بندر بوشهر، بوشهر، آرشیو سازمان مسکن و شهرسازی استان بوشهر. مهندسین مشاور شهر و برنامه (1381) طرح توسعه و عمران ناحیه بوشهر (شهرستان¬های بوشهر، دشتستان، تنگستان، گناوه، دیلم)، بوشهر، وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مسکن و شهرسازی استان بوشهر.
میرتقی، زهرا و علی احسانی¬مقدم (1395) بوشهر در آینه اسناد، قم، صحیفه خرد.
نعمتی، نورالدین و شیوا تقوایی زحمت¬کش (1393) «تأثیر سیاست¬های اقتصادی دولت پهلوی بر اقتصاد بندر بوشهر 1304-1320 ه.ش»، پژوهش¬های ایران¬شناسی، سال چهارم، شماره 2، صص 123-142. DOI: 10.22059/jis.2015.56688.
نظامی، غلامحسین (1390) مجموعه مقالات همایش ملی نقش اسناد در تاریخنگاری استان بوشهر، جلد اول، زمزمههای روشن.
Al-Ansari, F. (2009) Public open space on the transforming urban waterfronts of Bahrain: The case of Manama City (Ph.D. thesis), Newcastle University. (Link: https://theses.ncl.ac.uk/jspui/handle/10443/522).
Al-Saud, L.E. & Goussous, J.S (2023) »Waterfront Urban Regeneration and Its Impact on Socio-cultural Activities (The Case of Jeddah Waterfront)«, International Conference on Silk Road Sustainable Tourism Development and Cultural Heri. 21-32. DOI: 10.1007/978-3-031-31027-0_3.
Balsas, C (2024) »Exploring theoretical trends in placemaking: towards new perspectives in spatial planning«, Sustainabilit, 16, 1-13. DOI: 10.1108/JPMD-11-2017-0113.
Brandeler, F. & Gupta, J. & Hordijk, M (2018) »Megacities and Rivers: Scalar Mismatches between Urban Water Management and River Basin Management«, Journal of Hydrology, 18, 1–32. DOI: 10.1016/j.jhydrol.2018.01.001.
Chen, L. & Leng, H. & Dai, J. & Liu, Y. & Yuan, Z (2024) »Regeneration on Ecological and Historical Dimensions: Insight from a Unique Case in Beijing«, Land, 13(674), 1-27. DOI: 10.3390/land13050674.
Clemente, M (2014) »Sea and city: Maritime identity for urban sustainable regeneration«, Territorio della Ricerca su Insediamenti e Ambiente, 11(2), 19-34. DOI: 10.6092/2281-4574/2095.
Conzen, M.P (2013) »Substance, method, and meaning in urban morphology«, Urban Morphology, 17(2), 132-134. DOI: 10.51347/jum.v17i2.4566.
Feng, J. & Hou, H (2023) »Review of Research on Urban Social Space and Sustainable Development«, Sustainability, 15(22), 1-26. DOI: 10.3390/su152216130.
Geddes, I. & Chatzichristou, C. & Charalambous, N. & Ricchiardi, A (2024) »Agency within Neighborhoods: Multi-Scalar Relations between Urban Form and Social Actors«, Land, 13(269), 1-30. DOI: 10.3390/land13030269.
Istrate, A. L., & Madfors, E (2024) »Research-by-design for nature-based riverfronts in socially complex urban areas: rethinking Liffey Boardwalk in Dublin«, Cities & Health, 1–12. DOI: 0.1080/23748834.2024.2381964.
Kostof, S (1991) The City Shaped: Urban Patterns and Meanings. Boston: Bulfinch Press.
Kropf, K (2001) »Conception of change in the built environment«, Urban Morphology, 5(1), 29-42. DOI: 10.51347/jum.v5i1.3891.
Kropf, K. & Malfroy, S (2013) »What is urban morphology supposed to be about Specialization and the growth of a discipline«, Urban Morphology, 17(2), 128-131.
Li, Z. & Luan, W. & Zhang, Z. & Su, M (2023) »Research on the interactive relationship of spatial expansion between estuarine and coastal port cities«, Land, 12(2), 371-385. DOI: 10.3390/land12020371.
Liu, S. & Lai, S. & Liu, C. & Jiang, L (2021) »What influenced the vitality of the waterfront open space? A case study of Huangpu River in Shanghai, China«, Cities, 114, 1-10. DOI: 10.1016/j.cities.2021.103197.
Lyu, C. & Yang, C (2023) »Study on the Complexity of Urban Waterfront Interface from the Perspective of Restorative Experience«, Design for Health, 77-91.
DOI: 10.1007/978-3-031-36316-0_6.
Madanipour, A (2007) Designing the city of reason: foundations and frameworks, New York: Routledge.
Mandarino, A. & Brandolini, P. & Terrone, M. & Faccini, F (2024) »Effects of urbanization on river morphology in a Mediterranean coastal city«, Progress in Physical Geography: Earth and Environment, 48(5-6), 820-851. DOI: 10.1177/03091333241285538.
Mandeli, K (2019) »Public Space and the Challenge of Urban Transformation in Cities of Emerging«, Cities, 95. DOI: 10.1016/j.cities.2019.102409.
Novalia, W. & Suwarso, R. & Nurdin, I (2024) »Connecting place and multilevel governance for urban river restoration«, Territory, Politics, Governance, 1–26. (DOI: 10.1080/21622671.2024.2336608)
Oudah, R. Ragab, T.& Shokry, M (2019) »Deriving Urban Design for Jeddah Corniche Developments: User-Preferences Approach«, Earth and Environment Science, 385.
DOI: 10.1088/1755-1315/385/1/012049. Oliveira, V. & Monteiro, C. & Parttanen, J (2015) »A comparative study of urban form«, Urban Morphology, 19 (1), 73–92. DOI: 10.51347/jum.v19i1.4025.
Pistone, I (2023) Urban coasts in socio-ecological transition a framework to analyse the city-sea interface (Ph.D. thesis), University of Naples Federico. (Link: https://theses.hal.science/tel-04123152v1) .
Psathiti, C (2018) »A socio-spatial approach to morphological analysis of educational buildings in Cyprus«, In: Urban Morphology in South-Eastern Mediterranean Cities: Challenges and Opportunities. Proceedings of the CyNUM 1st Regional Conference, 247-260.
Samaras, N. & Tsola, E. & Samaras, C. & Sapounakis, A (2024) »River Restoration and Revitalisation in Urban Areas: Exploring Opportunities for the Elassonitis River in Elassona, Greece«, WSEAS TRANSACTIONS ON ENVIRONMENT AND DEVELOPMENT., 20(5-6), 745-756. DOI: 10.37394/232015.2024.20.71.
Scheer, B (2016) »The epistemology of urban morphology«, Urban Morphology, 20(1), 5-17. DOI: 10.51347/jum.v20i1.4052.
Talamini, G. & Villani, C. & Shane, D. G. & Rossini, F (2022) »Of other waterfront spaces: mixed methods to discern heterotopias«, Landscape Research, 48(3), 375–395. DOI: 10.1080/01426397.2022.2147492.
Teodosio, A (2022) »The city and the sea: Evolution and transformation of a controversial relationship«, Academia Turistica, 9(1), 5–18. DOI: 10.26493/2335-4194.12.23-30.
Timur, U (2013) Urban Waterfront Regenerations. Intech Ope. DOI: 10.5772/55759.
Tort-Donado, J. & Santasusagna, A. & Rode, S. & Vadrí, M (2020) »Bridging the gap between city and water: A review of urban-river regeneration projects in France and Spain«, Science of The Total Environment, 700, 1–10.
DOI: 10.1016/j.scitotenv.2019.134460.
Viderman, T. & Knierbein, S. & Kränzle, E. & Frank, S. & Roskamm, N. & Wall, E (2022) Urban Space Unsettled In Ibid. (eds.) Unsettled. Urban Routines, Temporalities, and Contestations. New York: Routledge. DOI: 10.4324/9780429290237-1.
Yuan, Y., & Lu, D (2024) »Shifting lakefronts: Alternative waterfront politics in Wuhan«, Journal of Urban Affairs, 1–21. DOI: 10.1080/07352166.2024.2368808.
Wang, Y. & Liu, X. & Wang, J. & Dong, Q. & Yao, W. & Lin, D (2025) »Thermal comfort and urban microclimate response: A new thermal environment assessment model for waterfront spaces in historic ancient towns«, Energy and Buildings, 331, 1-42. DOI: 10.2139/ssrn.5021207.
Westin, S (2016) The Paradoxes of Planning A Psycho-Analytical Perspective. London: Routledge. Xiang, J. & Yao, F. & Jiaxuan, S. & Haixiao, L (2025) »Measurement and influencing factors of urban waterfront street vitality from the perspectives of behavior and perception«, Environmental Research Communications, 7(1), 1-17. DOI: 10.1088/2515-7620/adaac8.
Zhou, X. & Zhang, S. & Liu, Y. & Zhou, Q. & Wu, B. & Gao, Y. & Zhang, T (2022) »Impact of urban morphology on the microclimatic regulation of water bodies on waterfront in summer: A case study of Wuhan«, Building and Environment, 226, 1-12. DOI: 10.1016/j.buildenv.2022.109720.